Samorząd gospodarczy

NA ŚWIECIE

Izby gospodarcze to jedna z najstarszych form działania zbiorowego przedsiębiorców. Kupcy, jako pierwsi, nadali swoim działaniom na rzecz ładu rynkowego formę prawną. Niezwykle ważną rolę odegrało chrześcijaństwo, które zintegrowało nowy feudalny porządekprawny i gospodarczy. Feudalizm, uznając doktrynę społeczną chrześcijaństwa za podstawę, stworzył ekonomiczne przesłanki wyzwolenia w człowieku większej kreatywności i przedsiębiorczości. Był to jakościowy przełom w odniesieniu do ludzkiego czynnika produkcji.

Pierwsza wzmianka o izbie gospodarczej pochodzi z IX w. i dotyczy związku kupieckiego w Barcelonie. Związek ten nosił nazwę Consulado del Mar i skupiał kupców zajmujących się handlem morskim w basenie Morza Śródziemnego. We Francji, w 1599 r. istniała w Marsylii rada handlu – Conseil de Commerce. Składała się ona z „czterech nadzorców” wybranych spośród kupców i armatorów. W 1650 r. wspomniana Rada otrzymała nazwę izby handlu. W miastach niemieckich i Niderlandach kupcy zrzeszali się w gildiach. Punktem zwrotnym, w nowożytnych dziejach ludzkości, była rewolucja francuska. Obalając feudalną monarchię absolutną stworzyła, po raz pierwszy w dziejach, ustrojowe przesłanki dla powstania samorządu gospodarczego. W 1802 r. Bonaparte powołał na mocy dekretu konsularnego 22 nowe izby handlu, z izbą paryską na czele, która stała się wzorem nowożytnych izb samorządu gospodarczego. Izby te były po raz pierwszy w dziejach instytucji działania zbiorowego kupców i innych grup interesu korporacjami publicznoprawnymi. Miały z mocy dekretu charakter powszechny i obligatoryjne członkostwo. Zupełnie inną formę przyjęły izby anglosaksońskie, prywatno-prawne, o członkostwie dobrowolnym.

W POLSCE

Na ziemiach polskich samorząd gospodarczy powstał w okresie niewoli. Pierwszymi izbami samorządowymi były izby handlu i przemysłu w zaborze austriackim (1850 r.) i izby przemysłowo- handlowe w zaborze pruskim (1851 r). Natomiast w zaborze rosyjskim samorząd nie występował w żadnej formie, gdyż nie mieścił się on w doktrynie samodzierżawia carskiego. Po odzyskaniu niepodległośc izby funkcjonowały początkowo w oparciu o znowelizowane prawo z okresu niewoli. Trwał spór o ustrój prawny i wybór modelu izb: francuski czy anglosaksoński. Wybór padł na model francuski, co było przede wszystkim skutkiem zaborów. Przez z górą 100 lat gospodarka polska była organizmem wewnętrznie niespójnym. Granice celne, systemy podatkowe, pieniądz – wszystko to dzieliło gospodarkę ziem polskich. Utworzenie jednolitego rynku wewnętrznego było jednym z najważniejszych zadań, jakie stanęły przed odrodzonym państwem polskim. Uznano wówczas, że najlepszym, dla procesu tworzenia jednolitego organizmu gospodarczego kraju, będzie skupienie wszystkich grup przedsiębiorców w izbach samorządowych, jako instytucjach związanych z państwem. Oznaczało to uznanie samorządu gospodarczego za podmiot administracji publicznej, równorzędny administracji rządowej i samorządowi terytorialnemu.

Za francuskim modelem izb gospodarczych przemawiała również tradycja. Izby według modelu francuskiego funkcjonowały na ziemiach polskich pod zaborem austriackim i pruskim już od połowy XIX w. Były sprawdzoną formą zbiorowego działania przedsiębiorców na rzecz ładu rynkowego. Po trzecie, za francuskim modelem izb przemawiały również powiązania gospodarcze Polski z zagranicą. Traktat wersalski obligował Republikę Weimarską do dopuszczania na jej rynek określonych ilości polskiego węgla, stali, surówki żelaza i cukru. Właścicielami zaś większości zakładów produkujących owe dobra np. na Górnym Śląsku czy w Łodzi byli Niemcy. Ich obligatoryjna przynależność do izb samorządowych, zdominowanych przez polskich przedsiębiorców, miała zabezpieczać strategiczne interesy Rzeczypospolitej.

Uwieńczeniem prac legislacyjnych były rozporządzenia Prezydenta RP z 1927 r. o izbach rzemieślniczych i izbach przemysłowo-handlowych oraz rozporządzenie z 1928 r. o izbach rolniczych. W wyniku tych aktów prawnych powstały izby gospodarcze jako podmioty administracji publicznej. Upodmiotowienie ustrojowe samorządu gospodarczego w II Rzeczpospolitej znalazło wyraz prawny w ustawie konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. art.72. ust.2 – „Administrację państwową sprawuje: a) administracja rządowa, b) samorząd terytorialny, c) samorząd gospodarczy”. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał działalność samorządu gospodarczego w Polsce na wiele dziesięcioleci. Przesłanki odrodzenia samorządu gospodarczego stworzyła ponownie transformacja ustroju politycznego i gospodarczego w 1989 r. Wszystkie izby gospodarcze są obecnie stowarzyszeniami prywatno-prawnymi, bezwładztwa administracyjnego. W przeciwieństwie do II Rzeczypospolitej, izby gospodarcze w III Rzeczypospolitej należą do modelu anglosaksońskiego. Żadna z nich nie ma charakteru powszechnego, nie może być reprezentatywnym partnerem środowiska przedsiębiorców wobec administracji rządowej i samorządu terytorialnego. W rezultacie, trwający w Polsce już piętnaście lat proces transformacji ustrojowej dokonuje się bez udziału samorządowych izb gospodarczych. Takie reformy gospodarcze, jak prywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki przeprowadzane są przez urzędników administracji rządowej, bez udziału najbardziej zainteresowanego i kompetentnego w tej dziedzinie czynnika obywatelskiego, czyli przedsiębiorców. Początkiem procesu stopniowej odbudowy działalności izb było utworzenie Krajowej Izby Gospodarczej. Na zebraniu założycielskim, 13 lutego 1990 r., w jawnym głosowaniu przyjęto uchwałę o powołaniu Izby. Przedstawiciele 13 założycieli wybrali następnie Radę Izby oraz Komisję Rewizyjną. Dwa dni później sądowy wpis do rejestru dał początek najnowszej historii samorządu gospodarczego w Polsce.

Na podstawie książki „Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania” pod red. Stanisława Wykrętowicza, Wydawnictwo WSB, Poznań 2004