Ekspertki KIG o zawodowym przygotowaniu absolwentów szkół branżowych w kontekście oczekiwań rynku pracy

Przygotowanie zawodowe absolwentów szkół branżowych w kontekście oczekiwań rynku pracy

Ciąg dalszy: Ekspertki KIG oceniają sytuację szkolnictwa zawodowego w Polsce

W poprzednim artykule, poświęconym kwestiom szkolnictwa zawodowego w Polsce, omówiliśmy aktualną sytuację tego obszaru edukacji. Skoncentrowaliśmy się na identyfikacji głównych problemów oraz przyczyn niskiego zainteresowania szkolnictwem branżowym, wśród których pierwszym istotnym problemem jest utrwalony stereotyp, zgodnie z którym do szkół branżowych trafiają przede wszystkim uczniowie uznawani za „słabych” – osoby, które osiągnęły najniższe wyniki na egzaminach ósmoklasistów i nie uzyskały przyjęcia do liceów czy techników. W rezultacie dobór do kształcenia w danej branży często jest przypadkowy i nie oparty na świadomych wyborach uczniów.

Odpowiedzi na te pytania udzielą ekspertki z Komitetu KIG ds. Edukacji Zawodowej. Ich bogate doświadczenie i perspektywa branżowa pozwolą nam rzetelnie ocenić obecny stan oraz wskazać obszary, które wymagają dalszych działań.

Kolejny materiał z cyklu „Ekspertki KIG o wyzwaniach kształcenia zawodowego” ukaże się 30 stycznia 2024
Dostęp do ostatniego wydania: Jak skutecznie zapewnić dopływ wykwalifikowanych kadr dla gospodarki >>> TUTAJ

Przygotowanie absolwentów szkół branżowych do wejścia na rynek pracy zależy od wielu czynników, takich jak specyfika danej branży, aktualne wymagania pracodawców, jakość programów nauczania i infrastruktura szkół. W Polsce istnieje wiele szkół branżowych oferujących kształcenie w różnych zawodach. Kluczowe jest, aby programy nauczania były aktualne i dostosowane do potrzeb rynku pracy, a uczniowie mieli dostęp do odpowiednich praktyk zawodowych i zdobycia praktycznych umiejętności praktycznych

Według Raportu analitycznego ukazującego wyniki monitoringu karier absolwentów szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych dla absolwentów z lat 2020 i 2021, wydanego  w kwietniu 2023 przez Instytut Badań Edukacyjnych, choć oferta kształcenia zawodowego obejmuje ponad 200 zawodów, to zdecydowana większość absolwentów szkół prowadzących kształcenie zawodowe kształciła się w jednym z 10 najpopularniejszych zawodów (80-81% absolwentów szkół branżowych). Najpopularniejszymi zawodami wśród absolwentów szkół branżowych I stopnia były zawody: kucharz (19%), mechanik pojazdów samochodowych (18%) i fryzjer (17%).

Absolwenci branżowych szkół I stopnia według kierunków kształcenia

Badania Wojewódzkich Urzędów Pracy wskazują, że obecnie największe zapotrzebowanie dotyczy zawodów: krawiec (91%), stolarz (80%), fryzjer (79%), kierowca mechanik (73%), technik informatyk (73%), technik ochrony fizycznej osób i mienia (71%), kucharz (65%), technik rachunkowości (57%), obuwnik (54%), kelner (54%), operator urządzeń przemysłu chemicznego (53%), opiekunka środowiskowa (53%), technik spedytor (48%), technik ekonomista (45%), technik usług kosmetycznych (45%), elektryk (43%), asystent osoby niepełnosprawnej (40%), operator maszyn  i urządzeń przemysłu spożywczego (39%).

Jakich kompetencji od kandydatów do pracy oczekują pracodawcy?

Pracodawcy oczekują dwojakiego rodzaju kompetencji i kwalifikacji: specjalistycznych i ogólnozawodowych. Dla przeważającej grupy pracodawców ważne są kompetencje specjalistyczne, związane bezpośrednio z praktycznymi umiejętnościami pozwalającymi na prawidłowe wykorzystanie wiedzy teoretycznej w środowisku pracy. Jest tak szczególnie w branżach chemiczno-ceramiczno-szklarskiej, drzewno-meblarskiej, ekonomiczno-administracyjno-biurowej i fryzjersko-kosmetycznej („Monitoring karier zawodowych absolwentów szkół podstawowych i ponadgimnazjalnych”, IBE 2023),  w których kompetencje specjalistyczne wskazywane są jako najważniejsze, a zarazem trudno dostępne  wśród absolwentów szkół branżowych. Pracodawcy uważają, że kompetencje te uczniowie są w stanie uzyskać dopiero pracując w zawodzie lub uczestnicząc w specjalnych kursach. W obszarze medyczno-społecznym również wymieniano specjalistyczne umiejętności praktyczne jako najważniejsze w wykonywaniu czynności zawodowych, z zaznaczeniem, iż można je nabyć dopiero na stanowisku pracy. Z kolei kompetencje ogólnozawodowe wskazywane są jako kluczowe i najbardziej znaczące przez pracodawców z obszaru turystyczno-gastronomicznego.

Niezmiennie od lat pracodawcy podkreślają też, że w pracy potrzebne są takie kompetencje, jak uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek  dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, podejmowanie inicjatyw oraz umiejętność pracy w zespole. Wypracowanie takich kompetencji społecznych w szkole branżowej w większości przypadków nie jest możliwe. Wymaga systematycznej pracy w całym systemie oświaty.

Edukacja nie nadąża za gospodarką

Absolwenci szkół branżowych, które są najbardziej zorientowane na przygotowanie do pracy,  są chętnie przyjmowani do pracy (według Ministerstwa Edukacji i Nauki 82% absolwentów szkół technicznych i zawodowych jest zatrudnionych w wyuczonych zawodach). Jednak pracodawcy nadal wskazują wiele braków kompetencyjnych. Sam fakt pojawienia się szkolnictwa branżowego nie zmienił sytuacji na rynku pracy. Przedstawiciele pracodawców nadal skarżą się na brak wykwalifikowanych pracowników (zwłaszcza fizycznych) i niechęć młodzieży (czy może raczej ich rodziców) do szkół branżowych.

Głównym czynnikiem utrudniającym znalezienie odpowiednich pracowników – absolwentów szkół zawodowych, jest nadal niedostosowanie edukacji do potrzeb rynku pracy. Przy szybkich zmianach w gospodarce edukacja nie nadąża z wprowadzaniem nowych kierunków oraz z dostosowywaniem programów kształcenia czy egzaminów zawodowych i stan ten prawdopodobnie będzie się pogłębiał, ponieważ reakcja systemowa jest zbyt powolna w stosunku do zachodzących w gospodarce zmian technologicznych.  

Jeśli programy szkolne nie są dostosowane do aktualnych potrzeb i wymagań rynku pracy, absolwenci mogą mieć trudności z dostosowaniem się do rzeczywistych wymagań. Rozwój technologii, automatyzacja procesów, szeroko rozumiana cyfryzacja sprawiają, że oczekiwania pracodawców ciągle się zmieniają. W praktyce oznacza to, że niektóre kierunki kształcenia zawodowego nie odpowiadają aktualnym wymaganiom rynku pracy. Rozwiązaniem tego problemu może być zacieśnienie współpracy między szkołami, a przedsiębiorstwami, utrzymanie regularnego dialogu, odpowiednia organizacja staży i praktyk zawodowych, a także stała aktualizacja programów nauczania zgodnie z obowiązującymi standardami branżowymi. Edukacja powinna być elastyczna i gotowa dostosować się do zmieniających się warunków na rynku pracy.

Problemem może być także niedopasowanie oferty szkół do zapotrzebowania regionalnego rynku pracy, a także niechęć do podejmowania kształcenia w szkołach branżowych I stopnia przez uczniów kończących szkołę podstawową (są to 15-latkowie, którzy często podejmują decyzje pod presją rodziców, dla których szkoła branżowa nie jest zgodna z ich aspiracjami).

Pracodawcy zwracają również uwagę na konieczność zwiększenia liczby godzin zajęć praktycznych.

Obok teorii, potrzebna również praktyka

Niektórzy pracodawcy zgłaszają trudności wynikające z braku umiejętności praktycznych u absolwentów. Teoretyczna wiedza zdobyta w szkole może być niewystarczająca, jeżeli brakuje umiejętności praktycznych wymaganych w danym zawodzie, bowiem osoba, której to dotyczy, nie jest w stanie efektywnie zastosować tych umiejętności w praktyce zawodowej. Istnieje kilka powodów,  dla których brak umiejętności praktycznych może stanowić problem w kontekście zatrudnienia:

• Nieefektywne rozwiązywanie problemów – teoretyczna wiedza często nie wystarcza do skutecznego rozwiązywania problemów w rzeczywistych sytuacjach zawodowych, a umiejętność zastosowania teorii w praktyce wymaga doświadczenia i praktyki.
• Brak zorientowania na rzeczywiste potrzeby branży – czasami programy nauczania w szkołach są odległe od bieżących potrzeb rynku pracy, a brak ich aktualizacji prowadzi  do sytuacji,
  w której absolwenci nie zdobywają umiejętności praktycznych, których oczekuje rynek.
• Niewystarczające doświadczenie zawodowe – jeśli programy nauczania nie obejmują praktyk lub staży, absolwenci mogą mieć ograniczone doświadczenie praktyczne w rzeczywistych warunkach zawodowych.
• Brak zdolności adaptacyjnych do zmiany – zawody i technologie często ewoluują, a osoby bez umiejętności praktycznych mają trudności z adaptacją do nowych wymagań i trendów w swojej dziedzinie.
• Niska efektywność w pracy zespołowej – umiejętność efektywnej pracy w zespole, komunikacji i współpracy z innymi pracownikami często wymaga umiejętności miękkich, które są pomijane w tradycyjnych programach nauczania.

Pracodawcy często poszukują kandydatów z doświadczeniem praktycznym. Jeśli szkoły zawodowe nie zapewniają wystarczającej liczby i jakości praktyk zawodowych, absolwenci mogą mieć ograniczone lub nieadekwatne doświadczenie zawodowe.

Aby być skutecznym w danym zawodzie, ważne jest nie tylko zdobycie teoretycznej wiedzy, ale także umiejętności praktycznego jej zastosowania w codziennych zadaniach i sytuacjach zawodowych. Firmy coraz częściej oczekują, że kandydaci do pracy będą posiadali zarówno teoretyczne podstawy, jak i konkretne umiejętności praktyczne, zdobywane na przykład poprzez praktyki zawodowe, projekty praktyczne czy doświadczenie zawodowe.

Komunikacja i umiejętności społeczne

Poza luką kompetencyjną pracodawcy wskazują również, jako barierę w podjęciu i utrzymaniu zatrudnienia, postawę młodych osób wobec pracy, przejawiającą się w braku umiejętności współpracy, braku zdolności dopasowania się do zmiennych czynników, braku odpowiedzialności, oczekiwaniach nieadekwatnych do stopnia zaangażowania w pracę.

Umiejętności miękkie, zwłaszcza komunikacja, praca zespołowa czy rozwiązywanie problemów, są często równie istotne jak umiejętności techniczne czy stricte zawodowe. Jeśli szkoły nie kładą dostatecznego nacisku na rozwijanie tych umiejętności, absolwenci mogą być mniej atrakcyjni dla pracodawców.

Niska motywacja do samokształcenia

W dzisiejszym dynamicznym otoczeniu biznesowym pracodawcy często oczekują, że pracownicy będą kontynuować samokształcenie i rozwijanie umiejętności również po ukończeniu szkoły. Jeśli absolwenci nie są gotowi na ciągłe doskonalenie się, może to stanowić problem dla pracodawców.

Poza luką kompetencyjną pracodawcy wskazują również, jako barierę w podjęciu i utrzymaniu zatrudnienia, postawę młodych osób do pracy, przejawiającą się w braku umiejętności współpracy, braku zdolności dopasowania się do zmiennych czynników, braku odpowiedzialności, oczekiwaniach nieadekwatnych do stopnia zaangażowania w pracę.

Autorki: Dorota Nawrat-Wyraz, Bożena Ziemniewicz
Kolejny materiał z cyklu „Ekspertki KIG o wyzwaniach kształcenia zawodowego” ukaże się 30 stycznia 2024. Zapraszamy!

Źródła:

1. Humenny G., Kłobuszewska M., Płachecki T., Płatkowski B., Sitek M., Stasiowski J., Żółtak T. (2023) „Raport analityczny.
Wyniki monitoringu karier absolwentów szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych. Absolwenci z lat 2020 i 2021”
Wydawca: Instytut Badań Edukacyjnych ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa

2. Zapotrzebowanie rynku pracy na zawody z systemu szkolnictwa zawodowego. Raport końcowy, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2018

3. edu.baza.pl